Hồ Xuân Hương, con ông Hồ Sĩ Danh (1706-1783), em cùng cha khác mẹ với quận công Hồ Sĩ Đống (1738-1786), quê ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Ông Hồ Sĩ Danh đậu cử nhân năm 1732, không ra làm quan, bỏ quê ra dạy học ở vùng Hải Dương, Kinh Bắc, rồi lấy con gái họ Hà làm vợ lẽ, sinh ra Hồ Xuân Hương. Hồ Xuân Hương sinh trong khoảng những năm 1745 đến 1780 và mất khoảng năm 1842 (Bà sống vào thời kỳ cuối nhà Lê, đầu nhà Nguyễn, tức cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19). Có thể hồi nhỏ, bà từng sống ít năm ở quê cha, nhưng từ khi cha mất, bà sống với mẹ ở Thăng Long, lúc đầu ở phường Khán Xuân, huyện Vĩnh Thuận, gần Hồ Tây, sau chuyển đến thôn Tiên Thị, tổng Tiên Túc, huyện Thọ Xương (nay là phố Lý Quốc Sư, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội). Lúc trưởng thành, bà thường ở một ngôi nhà riêng gần Hồ Tây, đặt tên là Cổ Nguyệt Đường (do chiết tự chữ Hồ thành hai chữ Cổ và Nguyệt); đây có thể là phòng văn hay nơi dạy học, cũng là nơi diễn ra các cuộc bình thơ, thù tiếp bạn bè.

Hồ Xuân Hương không những nổi tiếng là "bà chúa thơ Nôm", mà còn là một bậc cao thủ về câu đối. Trong thời gian theo cha về Sơn Dương dạy học, Hồ Xuân Hương được nhiều cậu Tú, anh Nho ngấp nghé chuyện riêng tư. Một hôm, nhân ngày Tết Nguyên đán, cậu Tú Kình cùng một số thư sinh đem biếu quà Tết cho cụ đồ Hồ Sĩ Danh, thân sinh Hồ Xuân Hương, bị Hồ Xuân Hương ra câu đối:
- Tối ba mươi khép cánh càn khôn kẻo nữa ma vương đưa quỷ tới.

Tú Kình đối lại:
- Sáng mồng một mở then tạo hoá để cho thiếu nữ rước xuân vào.

Có sách nói cả hai vế câu đối trên đều là của Hồ Xuân Hương với nội dung:

- Tối ba mươi, khép cánh càn khôn, ních chặt lại kẻo ma vương đưa quỷ tới.
- Sáng mồng một, lỏng then tạo hoá, mở toang ra cho thiếu nữ rước xuân vào.

Chiêu Hổ, một viên quan lại thời bấy giờ, một hôm đến chơi nhà Hồ Xuân Hương, khi đi qua sân, đụng phải quần áo của nàng đang phơi. Hồ Xuân Hương xuất thần đọc:
- Tán vàng, lọng tía, che đầu nhau mỗi khi nắng cực.

Chiêu Hổ đối lại:
- Thuyền rồng, mui vẽ, vém buồm lên rồi sẽ lộn lèo.

Khi tiếp chuyện một ông đồ tên là Bút ở làng Đình Bảng, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, Hồ Xuân Hương (có một thời cùng gia đình sống ở phường Khán Xuân, huyện Vĩnh Thuận, nay là vùng vườn Bách Thảo, Hà Nội), ra vế đối:
- Gái Khán Xuân, xuân xanh tuổi mười ba, khép cửa phòng xuân còn đợi nguyệt.

Ông đồ Bút đối lại:
- Trai Đình Bảng, bảng vàng treo đệ nhất, chờ khi chiếm bảng trúng khôi khoa.

Có lần, Hồ Xuân Hương giặt quần áo dưới sông, trên cầu có võng quan đang đi qua, ứng khẩu đọc:

Võng đào ông lớn đi trên ấy;
Váy rách bà con vỗ dưới này.

Hồ Xuân Hương khi du ngoạn qua cửa Gió ở Đèo Ngang, đã viết:

- Khéo khen ai đẽo đá chênh vênh, tra hom ngược để đơm người đế bá.
- Gớm con tạo lừa cơ tem hẻm, rút nút nuôi cho lọt khách cổ kim.

Hồ Xuân Hương còn tức cảnh:

Giơ tay với thử trời cao thấp;
Xoạc cẳng đo xem đất vắn dài.

Khi Gia Long diệt được nhà Tây Sơn, tiến ra Bắc Hà, bắt dân chúng treo đèn kết hoa, chào đón tân triều. Viên khâm sai lúc bấy giờ được lệnh đi kinh lý các tỉnh. Các quan chức gặp Hồ Xuân Hương để xin câu đối. Nữ sinh tài hoa liền viết:

Thiên tử tinh kỳ đương bán diện;
Tướng quân thanh thế áp tam thuỳ.

Tạm dịch như sau:
Che nửa mảnh rực cờ thiên tử;
Trấn ba góc, rõ tài tướng quân.

Câu đối trên có nghĩa đen là: Cờ xí của nhà vua treo khắp mọi nơi, che nửa mặt người. Uy danh của vị khâm sai rất to lớn, bao trùm cả ba cõi.

Hồ Xuân Hương vốn là một nhà thơ tinh nghịch. Câu đối bằng chữ Hán của nữ sinh tài hoa này dễ gợi cho người đọc nhớ tới hình ảnh: "Chành ra ba góc da còn méo" trong bài thơ Vịnh cái quạt của bà. Câu đối nói trên được nhiều người hiểu rằng, cờ của vua Gia Long là loại cờ nửa mảnh và cái tài của vị khâm sai chỉ là cái tài áp vào ba góc mà thôi!...

Khi nói về ứng đối, chúng ta không thể không nhắc đến Đoàn thị Điểm và Trạng Quỳnh. Hai người đã để lại cho chúng ta nhiều giai thoại ứng đối xuất xắc. Xin được kể như sau:

Thuở còn đi học, Quỳnh càng ngày càng mê cô con gái thầy dạy học là Đoàn Thị Điểm (ĐTĐ). Một người vừa xinh đẹp, đoan trang lại giỏi văn thơ.

1. Nhưng trêu chọc với nàng không dễ bởi ngoài tính tình đoan trang, Thị Điểm còn rất giỏi văn thơ nhất là ứng đối. Có lần Quỳnh từ phố Mía về, Thị Điểm thấy Quỳnh đang ngồi, liền ra ngay một vế đối có ý trêu:
"Lên phố Mía gặp cô hàng mật, cầm tay kẹo lại hỏi thăm đường." (kẹo tiếng địa phương còn có nghĩa là kéo lại).

Gặp câu đối ra toàn mía, mật, kẹo, đường, Quỳnh nghĩ mãi không ra vế đối, bí quá, đành phải đánh bài chuồn.

2. Có một lần khác ĐTĐ ra câu đối sau, Trạng Quỳnh cũng không “chơi lại” được:
“Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng nem chả muốn ăn”
Câu này khá khó vì chỉ mấy từ mà chứa cả "thịt, mỡ, giò, chả, nem …", nên khó mà đáp ngay lại được, Trạng đành ngậm ngùi chịu thua.

3. Một hôm, thấy cô Điểm vào buồng tắm, nhà vắng, Quỳnh nghịch ngợm gõ cửa đòi vào. Cô Điểm vốn hay chữ, tức cảnh, ra ngay một vế đối, bảo Quỳnh đối được thì cho vào. Câu đối như sau:
- "Da trắng vỗ bì bạch!". (Bì bạch, chữ hán cũng có nghĩa là da trắng).
Quỳnh nghĩ nát óc cũng không tìm ra câu để đối, đành lủi thủi bỏ đi nhưng nghĩ bụng sẽ tìm dịp lỡm lại Thị Điểm.

4. Một lần khác, Quỳnh ngồi đối diện với Thị Điểm qua cửa sổ Thị Điểm lại đọc một câu:
"Hai người ngồi song song hai cửa sổ." (Song là hai, song cũng có nghĩa là song cửa).
Lại một lần nữa, gặp câu quá hóc búa, Quỳnh bí quá đành lảng ra chỗ khác.

5. Một hôm tối trời, thừa lúc Thị Điểm ra ngoài, Quỳnh lẻn vào giường Thị Điểm nằm trước. Thị Điểm không biết, vào buồng sờ soạng, vô tình quờ ngay tay vào... Thị Điểm biết ngay là Quỳnh nghịch ngợm, liền ra cho một vế đối, bảo không đối được sẽ mách thầy học về tội sàm sỡ.

Vế đối ra như sau:
"Trướng nội vô phong phàm tự lập." (Trong phòng không có gió mà cột buồm lại dựng lên)

Lần này Quỳnh đối được ngay:
"Phúc trung bất vũ thủy trường lưu" (Trong bụng không có mưa mà “nước” vẫn chảy dài).
Lần đó Quỳnh thoát tội.

6. Nhân ngày xuân, thầy sai Thị Điểm đem lễ lên chùa. Quỳnh được thầy cho theo cùng. Trên đường, Thị Điểm chỉ cây xương rồng bảo Quỳnh:
- Cây xương rồng, trồng đất rắn, long vẫn hoàn long (Câu này hay ở chỗ mấy chữ “rồng”, “rắn”, “long” = “rồng” cùng loài; chữ Hán long nghĩa là rồng, mà chữ rồng đã dùng ở trên. Ngoài ra, long còn có nghĩa là lỏng lẻo).

Về ý, Thị Điểm nói bóng, Quỳnh ngang ngạnh, có dạy dỗ thế nào cũng không chuyển được.
Chữ đối đã khó, ý lại sâu xa. Thế mà Quỳnh đối lại được rất chỉnh, lại tỏ được cái ý nhất quyết giữ cái tính ấy và còn thách thức Thị Điểm nữa. Quỳnh đối mhư sau:
- Quả dưa chuột, tuột thẳng gang, thử chơi thì thử.
Câu này rất chỉnh với câu trên khi dùng “chuột”, “gang”, “thử” đối lại với “rồng”, “rắn”, “long”. Chữ “thử” chữ hán nghĩa là “chuột” mà chữ chuột cũng đã dùng trên. Chuột, gang, thử = chuột đều là họ chuột hay họ dưa (dưa chuột, dưa gang), chuẩn cả về mặt bằng, trắc và chứa một ý sâu xa .

Cũng qua lần đối đáp này, hai người thấy tư tưởng không hợp nhau nên từ đấy thôi xướng họa.

Đoàn Thị Điểm còn là một nữ sĩ nổi tiếng với nhiều giai thoại về khả năng xuất khẩu tài tình: Đêm trăng, anh trai Đoàn Doãn Luân từ ngoài bờ ao vào thấy Đoàn Thị Điểm đang soi gương bèn đọc:
- Đối kính họa mi, nhất điểm phiên thành lưỡng điểm (Soi gương vẽ mày, một chấm hóa thành hai chấm. Cái hay ở đây là ông anh của bà có dùng từ trùng tên bà là “điểm”)
Đoàn Thị Điểm đáp ngay rằng:
Lâm trì ngoạn nguyệt, chích luân chuyển tác song luân (Ra ao ngắm trăng, một vầng chuyển hóa hai vầng. Bà có dùng từ “luân” cũng là tên anh trai bà để đối lại.)

Thật là khéo, nội dung đúng như bối cảnh, người vẽ lông mày, người ngắm vầng trăng, lại vận được tên cả hai anh em.

Sự kính yêu của người đời sau với Đoàn Thị Điểm không chỉ vì tài thi văn điêu luyện, đặc sắc, còn vì bà có những phẩm chất cao quý, đức hạnh tốt đẹp xứng đáng là mẫu phụ nữ tiêu biểu của xã hội Việt Nam ở mọi thời đại.